Nederlandse Boeken

Ter voorbereiding van haar historische roman over de katharen (‘De volmaakte ketter’) maakte Hanny Alders een studiereis door de streek. Dit boek is het verslag van die reis.
Verwacht geen reisgids, daarvoor is het boek niet compleet genoeg en brengt het te weinig praktische informatie. Wat je wel mag verwachten is een vlotte (beperkte) kennismaking met een prachtige streek.
Beslist een aanrader voor wie het "Pays Cathare" op zijn reisschema heeft staan.

(Uitgeverij Conserve - 1999 - ISBN 90-5429-120-6)

Malcolm Barber
DE KATHAREN

Bij Uitgeverij Pearson Education Benelux verscheen de Nederlandse vertaling van het in kringen van wetenschappers en historici hoog gewaardeerde boek ‘The Cathars - Dualist Heretics in Languedoc in the High Middle Ages’ van Malcolm Barber, hoogleraar geschiedenis aan de Universiteit van Reading (Engeland). De Nederlandse vertaling kreeg als titel "De Katharen" en werd als paperback-editie uitgegeven, voorzien van een mooi ogende cover met een kleurenfoto van het kasteel van Peyrepertuse.

In het boek werden ook tal van zwart/wit foto's, verklarende tabellen, overzichtskaarten en een chronologisch overzicht van de Albigenzische kruistochten opgenomen, wat voor de lezer een boeiende en tegelijk aanvullende verduidelijking is.

Bijzonder interessant en verdienstelijk is hier de wel heel uitvoerige lijst van aanbevolen literatuur, die maar liefst 25 bladzijden omvat, het register en de zeer relevante voetnoten, mooi ingedeeld per hoofdstuk, die voor de geïnteresseerde lezer op zoek naar meer, een onuitputtelijke bron van informatie zijn. Bij mijn weten is er tot dusver geen enkel ander Nederlandstalig werk over de katharen beschikbaar dat zulke uitgebreide literatuurlijst en voetnoten weergeeft, wat het boek alleen al daarvoor de moeite waard maakt.

< Lees de hele recensie van Michel Gybels. >

(Pearson Education Benelux, Amsterdam - 2004 - ISBN 90-430-0948-2)

Jean Blum
DE RELIGIE VAN DE KATHAREN
Oorsprong en inwijding

Het is ons eerlijk gezegd een compleet raadsel waarom uitgeverij Ankh-Hermes precies dit boek van Jean Blum in het Nederlands heeft uitgebracht, terwijl er zoveel beter materiaal op een vertaling ligt te wachten. Inhoudelijk stelt het weinig voor, het is, zoals steeds bij Jean Blum, een doorslagje van zijn vorige boeken (al zal dat nu nog niet opvallen want dit is de allereerste Nederlandse vertaling van een Blum-boek).

Over die werkwijze schreef Anne Brenon al in 1989 in een recensie: “Na ‘De boodschap van de Katharen’ en ‘De Mysteries (en inwijding) van de Katharen’, ziehier ‘Mysterie en Boodschap van de Katharen’. Niemand twijfelt eraan dat we ons binnenkort zullen mogen verwachten aan ‘Boodschap en Mysterie van de Katharen’.” (Heresis 12)

Blum, die blijkbaar alleen door zijn uitgever ernstig wordt genomen, noemt zich een volgeling van Déodat Roché maar mist diens spirituele inzichten. Ook Otto Rahn's verhaal van de Pyrenese Graal wordt door hem weer opgenomen maar uiteindelijk is het allemaal heel oppervlakkig, zonder enige diepgang. Zonde van het papier.

(Uitgeverij Ankh-Hermes - 2002 - ISBN 90-202-8284-0)

Theun de Vries
KETTERS

Van de 700 pagina's van dit indrukwekkende boek (‘Veertien eeuwen ketterij, volksbeweging en kettergericht’) zijn er een kleine 100 aan het dualisme gewijd en daarvan slechts een 30-tal aan de katharen. Je zou je dus terecht kunnen afvragen of het boek hier wel thuishoort, maar we kregen er zoveel vragen en opmerkingen over (en er is al zo weinig materiaal beschikbaar in het Nederlands) dat we het toch maar hebben toegevoegd. Deze bespreking heeft het dus enkel over die hoofdstukken waarin het over de katharen gaat en daarover zijn we niet echt enthousiast. Een boek als dit vraagt een enorme research en misschien heeft Theun de Vries wat te veel hooi op zijn vork genomen.

Als we naar de geraadpleegde bronnen kijken vinden we daar René Nelli, Fernand Niel, Steven Runciman, Arno Borst en een enkele keer Zoë Oldenbourg, allemaal specialisten, dat wel, maar geen enkel werk dat recenter is dan de jaren 1960. ‘Ketters’ dateert uit 1982 toen het tweedelige ‘Les Cathares’ van Jean Duvernoy al enkele jaren beschikbaar was (hij was de eerste die gebruik kon maken van alle tot op heden ontdekte kathaarse teksten) en ook de eerste twee delen van Michel Roquebert's ‘L’Epopée Cathare’ waren al verschenen. Voor zijn teksten over het dualisme en de kathaarse religie maakte de Vries zelfs gebruik van een boek van Ignaz von Döllinger uit... 1890!

< lees de hele recensie van Marc Bogaerts >

(Uitgeverij Querido - 1982 - ISBN 90-214-8663-6)

Michel Gybels
KETTERIJEN IN MIDDELEEUWS EUROPA
De strijd voor een eigen religieuze identiteit

We kennen Michel Gybels vooral van de archeologiepagina's op deze website en als mede-oprichter van het Studiecentrum Als Catars, waarvan hij tot begin 2010 ook voorzitter was. Maar eigenlijk verdiept hij zich al meer dan dertig jaar in de geschiedenis van middeleeuwse ketters als katharen en bogomielen. En vandaag doet hij dat zelfs vanuit zijn geliefde Languedoc waar hij inmiddels ook woont.

Dit boek is de neerslag van die studie. Het behandelt ontstaan, opkomst en ondergang van wat men later de kathaarse ketterij is gaan noemen.

Er wordt uitgebreid stilgestaan bij de belangrijkste bewegingen ‘van het kathaarse type’ in Vlaanderen, de Champagnestreek, het Rijnland, het noorden van Spanje en uiteraard de Languedoc, maar ook bij de ‘zusterbeweging’ van de bogomielen in de Balkan. Veel aandacht gaat naar de rol van de vrouw in de diverse ketterse families, een onderwerp dat de auteur nauw aan het hart ligt.

Sommige bijdragen verschenen reeds eerder in diverse publicaties maar werden, waar nodig, grondig geactualiseerd. Het boek telt 372 pagina's waaronder 22 met schitterende kleurenfoto's van fotografe Christelle Olislagers, levenspartner van de auteur en ook geen onbekende voor de trouwe bezoekers van deze website.

(2011 - ISBN 978-90-484-1976-0)
Bestel via deze weblink: https://shop.lecturium.nl/boek/6816/ketterijen-in-middeleeuws-europa

Michel Gybels, Marc Bogaerts,
Raymond Doms, Bram Moerland
KATHAREN

Dit boek verscheen ter gelegenheid van het tweede colloquium in Leuven, op zondag 28 november 2004, kort voor de oprichting van het Studiecentrum Als Catars.

Het bevat, naast een voorwoord van Willy Vanderzeypen, vier uitgebreide colloquiumbijdragen: Het belang van de vrouw en de familias binnen de kathaarse traditie (Michel Gybels); De kathaarse mythe, een evenwichtsoefening op de grens tussen geschiedenis en verbeelding (Marc Bogaerts); Bernardus van Clairvaux, een heilige? (Raymond Doms); De veranderende visie op de geschiedenis van het christendom (Bram Moerland).

Raymond Doms vertaalde bovendien elf geëngageerde teksten van de troubadours Guilhem de Montanhagol, Guilhem Figueira, Raimon de Miraval, Gaucelm Faidit, Peire Cardenal en Bernart Sicart de Marvejols.

(Het boek is niet meer verkrijgbaar.)

Emmanuel Le Roy Ladurie
MONTAILLOU
Een ketters dorp in de Pyreneeën 1294-1324

Dit boek is gebaseerd op de ondervragingen van inquisiteur Jacques Fournier (de latere paus Benedictus XII) zoals die werden uitgegeven door Jean Duvernoy. Fournier's ondervragingen waren zo grondig en gedetailleerd dat Ladurie aan de hand daarvan een haarscherp beeld kan schetsen van de middeleeuwse samenleving in dit afgelegen bergdorp in de buurt van Ax-les-Thermes. De onderlinge verhoudingen, de ruzies, de roddel, het zit er allemaal in. Fascinerende lectuur!

Ladurie maakte bovendien niet de fout zijn boek voor te stellen als een geschiedenis van het katharisme. Hij zag het gewoon als een middeleeuwse dorpsgeschiedenis (zoals blijkt uit de Franse titel: ‘Montaillou, village occitan’) wat het ook was. Andere auteurs die zich op dezelfde bronnen baseerden liepen wel in die val (zie bijv. René Weis, ‘De laatste katharen’).

Het boek speelt zich af in de periode 1294-1324, meer dan een halve eeuw na de val van Montségur, het katharisme loopt op zijn laatste benen en kent onder impuls van de broers Authié uit Ax-les-Thermes nog een laatste opflakkering. Maar het is niet meer de bloeiende religie van een eeuw vroeger...

(Ed. Gallimard - 1975; vert. Bert Bakker, Amsterdam - 1984 - ISBN 90-6019-682-1)

Claude Lebedel Claude Lebédel & Cathérine Bibollet
DE TRAGEDIE VAN DE KATHAREN

De Franse uitgever Ouest-France heeft een reputatie te verdedigen wat betreft toeristische uitgaven van hoge kwaliteit. Of het nu om eenvoudige bezoekersgidsjes gaat of om volumineuzere werken, prachtig fotomateriaal wordt steeds gekoppeld aan degelijke informatie waarvoor gekwalificeerde mensen worden ingeschakeld. Dat is hier niet anders. Historicus Claude Lebédel beschrijft niet alleen oorzaak, verloop en gevolgen van de kruistocht tegen de katharen, maar ook de context en de omstandigheden waarin ze plaatsvond.

Bovendien is het boek zeer mooi uitgegeven, bevat het heel wat interessante ‘randinformatie’ en is het prachtig geïllustreerd met foto's van Cathérine Bibollet en overzichtelijke landkaarten. Ons enig puntje van kritiek betreft de vertaling die een nogal ‘officiëel’ taalgebruik hanteert. Misschien was de vertaler niet voldoende vertrouwd met het onderwerp maar een wat vlotter Nederlands (in plaats van vertaald Frans) zou de leesbaarheid zeker ten goede komen.

Dit boek is een absolute aanrader voor wie niet alleen in de geschiedenis maar ook in de streek geïnteresseerd is. In dat verband hebben we nog een tip voor onze uitgeverijen. Eveneens bij Ouest-France verscheen in de reeks ‘Itinéraires de découvertes’ een prachtig geïllustreerde en zeer complete reisgids onder de titel ‘Le Pays Cathare’. Wie waagt zich aan een vertaling?

(Uitgeverij Synthese, Den Haag - 2004 - ISBN 90-6271-961-9)

W.P. Martens
DE KATHAREN
Opkomst en ondergang
van een vredelievende ketterse sekte

De auteur geeft een overzicht van de kathaarse leer enerzijds en de kruistocht tegen de katharen anderzijds. Maar hij laat zich nogal eens meeslepen in zijn enthousiasme de kathaarse zaak te verdedigen.

Zo lezen we over Simon de Montfort: “Even hebzuchtig als heerszuchtig, trouweloos, zonder ander levensdoel dan het bemachtigen van andermans goederen, belichaamt deze roofridder niet alleen het ware ideaal van de kruisvaarders maar tevens is hij de verpersoonlijkte rancune van de barbaar tegen de dragers van de schitterende meridionale beschaving.” Als ‘objectieve geschiedschrijving’ kan dat tellen.

De Occitanen hadden zich ongetwijfeld wel kunnen vinden in deze uitspraak maar de kruisvaarders dachten er beslist anders over. We mogen niet uit het oog verliezen dat Montort handelde binnen een ‘wettelijk kader’ dat door de Kerk was geschapen. Bovendien was niet Monfort maar abt Arnaud-Amaury de aanvoerder van de kruisvaarders tijdens de invasie (en tijdens de slachtpartij van Béziers).

< lees de hele recensie van Marc Bogaerts >

(Uitgeverij Servire, Katwijk - 1980 - ISBN 90-6325-243-9)

Bram Moerland
DE KATHAREN
De overwinning van de vrijheid

Dit is beslist een aanrader. Sinds het boek voor het eerst werd gepubliceerd (in 1992) is het uitgegroeid tot een echte klassieker.

Op net geen 200 pagina's geeft de auteur niet alleen een overzicht van de kathaarse geschiedenis, maar gaat hij ook dieper in op de religie zelf met heel wat aandacht voor haar gnostische wortels. Een groot pluspunt daarbij is dat je geen historicus of theoloog hoeft te zijn om het boek te lezen, de heldere stijl maakt het voor iedereen toegankelijk.

Ter gelegenheid van zijn derde druk in 2003 werd het boek door de auteur volledig herzien en aangepast aan de nieuwste ontwikkelingen in het historisch onderzoek. Zo werd de geschiedenis van de kruistochten uitgebreid en is er ook meer aandacht voor de Occitaanse maatschappij en cultuur als de wereld waarin het katharisme kon bloeien. Een aantal bijlages werd toegevoegd, zoals een verklarende woordenlijst, een chronologisch overzicht en een uitgebreide bibliografie. Het is misschien niet het dikste, maar zonder twijfel het compleetste boek over de katharen dat tot op heden in het Nederlands werd gepubliceerd.

Het boek verscheen eerder bij Uitgeverij Mirananda onder de titel “Montségur - Gnosis, gnostiek en de katharen” en herwerkt en uitgebreid bij Uitgeverij Synthese onder de titel “Katharen en de val van Montségur”. De recentste uitgave kreeg een nieuwe ‘look’ en een nieuwe opmaak.

(Uitgeverij AnkhHermes, Utrecht - 2014 - ISBN 9789020210750)

Bram Moerland
GNOSIS EN GNOSTIEK
De bevrijding van de liefde

Het onderwerp van dit boek zijn de gnostische teksten die werden gevonden bij Nag Hammadi, in Egypte, en die dateren uit de eerste eeuwen na Christus.

Maar wat is dat eigenlijk ‘de gnostiek’?
En wat is de link met de katharen?

Stap voor stap maakt Bram Moerland de lezer vertrouwd met de wereld waarin deze teksten geschreven werden.

(Uitgeverij AnkhHermes, Utrecht - 2014 - ISBN 9789020210798)

Bram Moerland
HET EVANGELIE VAN THOMAS
Het weten van een ongelovige

Het Thomas-evangelie is een van de teksten die in 1945 bij Nag Hammadi werden teruggevonden. Het is van die vondst voor velen de meest tot de verbeelding sprekende tekst. Anders dan de evangeliën uit het Nieuwe Testament bevat het Thomas-evangelie geen levensgeschiedenis van Jezus; de kruisiging en de opstanding komen er niet in voor. Jezus is hier geen god, maar een wijsheidsleraar die bepaalde inzichten verwoordt. Het Thomas-evangelie is meer een spiritueel lesboek.

Bram Moerland bestudeerde en vertaalde de 114 zogeheten logions, de ‘woorden’ van Jezus uit het Thomas-evangelie, en voorzag die van toelichting. Veel van deze logions zijn nogal duister en cryptisch, en voor de hedendaagse lezer niet altijd eenvoudig te duiden. Studies die tot nu toe zijn verschenen over dit evangelie becommentariëren het gewoonlijk vanuit de traditioneel christelijke hoek, waardoor geen recht wordt gedaan aan de oorspronkelijkheid van deze tekst. Andere studies hebben veelal een hoog academisch gehalte. Bram Moerland laat de teksten van het Thomas-evangelie nu oplichten in hun oorspronkelijke betekenis, los van de later gevormde christelijke theologie. Bovendien verstaat hij de kunst zijn bevindingen in klare taal te presenteren.

‘Schatgraven in Thomas’ maakt de nog altijd fascinerende teksten van het Thomas-evangelie toegankelijk voor een brede kring van belangstellenden, in hun oorspronkelijke betekenis, als een belangwekkend document uit de beginperiode van het christendom. Daarmee laat Schatgraven in Thomas op verstaanbare wijze een verrassend andere visie zien op de historische betekenis van Jezus, geheel anders dan die van het latere kerkelijke christendom, dat deze visie lang geleden tot ketterij heeft verklaard. Bram Moerland maakt op overtuigende wijze aannemelijk dat deze ‘ketterse’ visie wel eens de oorspronkelijke leer van Jezus zou kunnen zijn.

(Uitgeverij AnkhHermes, Utrecht - 2014 - ISBN 9789020210774)

R.I. Moore
KETTERS, HEKSEN EN ANDERE ZONDEBOKKEN
Vervolging als middel tot macht (950-1250)

Dit is de Nederlandse vertaling van The formation of an persecuting society van de bekende Engelse medievist Robert I. Moore, een boek dat een totaal nieuw licht werpt op de repressie van een aantal minderheidsgroepen in de late Middeleeuwen.

In de loop van de elfde en twaalfde eeuw werd Europa tot wat het sindsdien is geweest - een maatschappij van vervolging.

Tegen de volksketterij die in deze periode opkwam werd de Inquisitie in het leven geroepen, met tegenmaatregelen die in geen verhouding stonden tot de werkelijke bedreiging van de ketterij voor de Kerk. Wilde verhalen werden verkondigd over de praktijken van de ketters, evenals over de verdorvenheden van andere belangrijke groepen die in deze tijd steeds meer en steeds wreder werden vervolgd: joden en melaatsen in de eerste plaats en, minder bekend, ook homoseksuelen en prostituées.

Moore geeft een gedetailleerde beschrijving van elk van deze vervolgde groepen, hoe er in de christelijke maatschappij over hen werd gedacht en hoe zij door allerlei dwangmaatregelen uit de gemeenschap werden gestoten. Daarbij brengt hij opvallende overeenkomsten in de behandeling van de diverse minderheden aan het licht.

Die vervolging vond haar oorsprong in de diepgaande veranderingen die het Europa van de twaalfde eeuw onderging in sociaal en bestuurlijk opzicht, in het godsdienstig en economisch leven. In deze periode werd een patroon van vervolging gecreëerd dat tot op de dag van vandaag wordt toegepast. Een boeiend boek dat voor heel wat discussie in de academische wereld heeft gezorgd.

Ander werk van R.I. Moore vind je bij de Engelstalige boeken.

(Uitgeverij Ambo, Baarn - 1988 - ISBN 90-263-0868-X)

Ankie Nolen
HET LAND DER KATHAREN
Een historische reisgids

Ankie Nolen's historische reisgids verscheen voor het eerst in 2004 en is intussen uitgegroeid tot een echte klassieker. Voor de reiziger die in de Languedoc op zoek wil gaan naar herinneringen aan de katharen is het een onmisbaar en gemakkelijk hanteerbaar werkinstrument, een lijvig werkinstrument weliswaar van bijna 350 pagina's. En zoveel is duidelijk: Ankie Nolen is ‘thuis’ in de streek en ze weet dat perfect op de lezer over te brengen.

Na een historische schets van het katharisme en de kruistocht volgt een beschrijving van tientallen ‘kathaarse’ plaatsen met, naast de geschiedenis, ook heel wat praktische info (plannetjes, openingsuren,...). Degelijke, correcte informatie. Of om het met prof. Daniela Müller te zeggen: “Deze reisgids brengt u terug naar de tijd van de katharen. De auteur heeft niet alleen de grote feiten en gebeurtenissen besproken, maar ook de kleine details, de onbekende namen. Wie weet bijvoorbeeld waar in Zuid-Frankrijk het enige monument staat om Duitse soldaten uit de 13de eeuw te gedenken? Vlot geschreven, met een groot gevoel van compassie voor de slachtoffers van kruistocht en Inquisitie, slaat het boek een brug tussen verleden en heden. Een leesplezier waarvan men ‘geleerder’ wordt.” We kunnen ons daar alleen maar bij aansluiten.

(Aspekt - 2012 - ISBN 94-6153-168-0)

Stephen O’Shea
DE PERFECTE KETTERIJ
Leven en dood van de middeleeuwse katharen

De geschiedenis van de katharen vanaf het begin van de 13de eeuw tot en met de dood van Guilhem Bélibaste, de laatste kathaarse bon homme die op de brandstapel belandde (1321), dat is ‘De Volmaakte Ketterij’. De auteur, Stephen O'Shea, die twee jaar naar het Franse zuiden trok om aan het boek te werken, is journalist en dat merk je aan zijn stijl: bondig en boeiend. Slechts 320 pagina's heeft hij nodig voor anderhalve eeuw geschiedenis.

‘De Volmaakte Ketterij’ is, volgens de auteur zelf, geschreven voor niet-specialisten maar het is wel gebaseerd op het recentste historisch onderzoek. In het laatste hoofdstuk wordt bovendien afgerekend met de mythevorming rond de katharen en de huidige commerciële exploitatie van het thema. Tenslotte volgt nog een uitstekende bibliografie.

Toch één opmerking. De soms wat stroeve vertaling brengt de vlotte stijl van Stephen O'Shea niet helemaal over. En was het nu écht nodig de graaf van Toulouse Raimondus te noemen? Wat is er mis met het algemeen gebruikte Raymond of het Occitaanse Raimon? Petrus-Rogier van Cabaret, Raimondus-Rogier Trencavel, het doet de leesbaarheid van het boek geen goed. Een aantal personages mogen om één of andere duistere reden dan weer wél hun naam behouden. Arnaud-Amaury heet gewoon Arnaud-Amaury en geen Arnoldus-Amalric of zoiets en ook van troubadour Pèire Vidal heeft de vertaler, gelukkig, geen Petrus Vidal gemaakt.

Maar laat je vooral niet ontmoedigen, ‘De Volmaakte Ketterij’ is een meeslepend boek dat je moeilijk opzij kan leggen en een boeiende kennismaking met de 13de eeuwse Languedoc. Afsluiten doen we met de bekende Engelse medievist Robert I. Moore, die over The Perfect Heresy schreef: “Een opmerkelijke, misschien wel unieke prestatie: een populair verhaal dat gebaseerd is op ernstig historisch onderzoek en dat geen onzin bevat.”

(Het Spectrum, Utrecht - 2003 - ISBN 90-274-7960-7)

Michel Roquebert
DE GESCHIEDENIS VAN DE KATHAREN

In 1999 verscheen in Frankrijk Histoire des cathares van Michel Roquebert. Daarin werden de ca. 3.000 pagina's van zijn vijfdelige L'Epopée cathare gereduceerd tot 500 pagina's. Minder gedetailleerd dan het originele werk, maar daarom niet minder volledig. Het was een boek dat schreeuwde om een Nederlandse vertaling en de plannen daarvoor bleven dan ook niet uit: een Nederlandse en een Vlaamse uitgeverij bundelden hun krachten, een ISBN-nummer werd aangevraagd en een vertaler ging aan het werk. En dan... niets meer. Om een of andere duistere reden ging het project niet door.

Het was dan ook een complete verrassing toen we vernamen dat uitgeverij IJzer uit Utrecht bijna twintig jaar later alsnog een vertaling zou uitbrengen. En ditmaal bleef het niet bij geruchten: ze hielden woord en het boek ligt intussen in de boekhandel...

En we kunnen kort en duidelijk zijn: ben je geïnteresseerd in de geschiedenis van de katharen, maar dan wel de geschiedenis gebaseerd op alle beschikbare historische bronnen en dus niet op basis van verzonnen verhaaltjes, of ‘intuïtie’ zoals sommige ‘auteurs’ het noemen, dan moet je absoluut dit boek in huis halen. Naast de fascinerende inhoud heeft het ook alle kenmerken van een goede Roquebert: helder, boeiend, meeslepend... Zeker lezen!

(Uitgeverij IJzer, Utrecht - 2017 - ISBN 978-90-8684-150-9)

Yves Van Buyten & Willy Vanderzeypen
KATHAREN IN EUROPA
1209-2009 - Kruistochten en Inquisitie

De ontdekking van enkele authentieke kathaarse teksten zorgde, een flinke halve eeuw geleden, voor een totaal nieuwe aanpak van het historisch onderzoek naar de middeleeuwse ketterijen. De verbluffende resultaten daarvan veegden de oude conclusies van een vijandige geschiedschrijving van tafel. Intussen draait de internationale research op volle toeren en tonen de ketters eindelijk hun ware gelaat.

Beide gepassioneerde auteurs zijn reeds jaren actief op dit rumoerige onderzoeksterrein, één van hen leeft en werkt sinds 1998 in Zuid-Frankrijk. Ze zijn verbonden aan diverse studiecentra (waaronder Studiecentrum Als Catars) en publiceerden samen warm onthaalde boeken en vernieuwende artikels over de katharen. Met grote aandacht voor de achtergronden en de mens zetten zij deze belangrijke bladzijde uit onze westerse geschiedenis glashelder uiteen. Alsof ze ooggetuigen waren beschrijven en verklaren ze waarom duizenden mannen en vrouwen in Europa hun leven gaven voor het kathaarse ideaal, een drama dat niemand onberoerd kan laten. De katharen en hun gelovigen werden immers overal meedogenloos vervolgd. Met bloedige kruistochten probeerde Rome in Zuid-Frankrijk de ambitieuze protestbeweging met wortel en tak uit te roeien. Dat mislukte. Nog 100 jaar van extreme terreur door de pauselijke Inquisitie waren nodig om de volkse solidariteit te breken en de netwerken op te rollen.

Deze editie van ‘Katharen in Europa’ verscheen in 2009, precies acht eeuwen na het begin van de kruistochten tegen de katharen. Het boek volgt het recentste historisch onderzoek op de voet. Eén van de belangrijkste resultaten van dat onderzoek is dat de historici de piste van een eenduidig katharisme definitief verlaten hebben. Waar er vroeger alleen onderscheid werd gemaakt tussen ‘gematigd’ (Italië) en ‘radicaal’ (Languedoc) dualisme, weet men nu dat die opdeling niet klopt. Ze was gebaseerd op het werk van katholieke polemisten die er alle belang bij hadden de katharen in een slecht daglicht te stellen. Men weet nu dat er in het middeleeuwse Europa een enorme verscheidenheid aan bewegingen en opvattingen bestond. Daarom spreekt men vandaag beter niet meer over ‘het katharisme’ maar over ‘de katharismen’. En van die veelheid aan ‘katharismen’ is dit boek ongetwijfeld het compleetste overzicht dat momenteel in het Nederlands beschikbaar is.

Wie het boek wil gebruiken voor verdere studie of onderzoek, maar ook wie gewoon snel een bepaalde referentie wil opzoeken, kan veen Register van persoonsnamen downloaden van de Tekstenpagina.
Let wel, het gaat hier om de uitgave uit 2009 die verscheen bij uitgeverij SociuS in Castelnaudary (F).

(SociuS, Castelnaudary (F) - 2009 - ISBN 978-905904036-6)
Meer info: www.sociusboeken.wordpress.com

Yves Van Buyten & Willy Vanderzeypen
DE TEMPELIERS
Huurlingen van de paus

Vanuit een diepe religieuze overtuiging gaven de tempelridders met honderden hun leven voor een ideaal waarmee zij zich volledig identificeerden: de verovering en het behoud van Jeruzalem. Door hun korpsgeest en kadaverdiscipline werden zij een levende legende. Met de steun van de Kerk en de hoge adel groeide de orde uit tot een machtige organisatie. Geldverslindende militaire operaties werden gefinancierd met de opbrengst van commanderijen, handel, zeevaart en bankactiviteiten. Maar met de tijd kreeg de tempeliersorde een slechte reputatie en werd na het verlies van Palestina de inzet van een machtsstrijd tussen Kerk en staat.

In het eerste deel wordt vooral de maatschappelijke, religieuze en politieke samenhang van een tijd geschetst, beheerst door monniken en ridders, waarin het ideaal van de tempeliers ontstond.
De militaire operaties van de tempeliers aan het front met de moslims komen uitgebreid aan bod in het tweede deel dat handelt over de kruistochten.
Het derde deel bekijkt de organisatie van de commanderijen, de handel en het bankwezen waarmee de kostelijke operaties in het Heilig Land en Spanje gefinancierd werden. De auteurs gaan op zoek naar de overblijfselen van tempeliersites in België, Nederland en het Pays Cathare.
Het vierde deel is integraal gewijd aan het beruchte en dramatische proces van de Franse koning tegen de tempeliers en zijn strijd daarover met de paus.
In het vijfde deel worden enkele prangende vragen beantwoord over de schat, de symboliek, de relatie met de katharen en de schuldigheid.
Tenslotte wordt in het zesde deel verteld wat er later met de procesdocumenten is gebeurd en worden een twintigtal sleuteldocumenten voor het eerst in het Nederlands gepubliceerd. Zo komen de acteurs zelf aan het woord.

Een boek dat op het eerste zicht misschien niet echt thuishoort op deze website maar dat is een foute indruk. De periode is dezelfde en de auteurs gaan uitgebreid in op de verhouding tussen de tempelorde en de katharen. En dat is een thema waarover tot op vandaag, op wat ongegronde beweringen en fantasieën na, weinig bekend was.

(Vlaanderen: Aqua Fortis - 2005 - ISBN 9059040457)
(Nederland: Synthese - 2005 - ISBN 9062719902)
Meer info: www.sociusboeken.wordpress.com

Yves Van Buyten & Willy Vanderzeypen
BERNARDUS VAN CLAIRVAUX
Van monnik tot ketterjager

Vanaf 1120 lijkt alles in het Westen te draaien rond Berbard van Fontaine, een Bourgondische ridderzoon die monnik wordt in de nieuwe orde van Cîteaux.

Zijn hoofdabt vertrouwt hem de stichting toe van Clairvaux. Pausen en bisschoppen sturen hem als hun voorman over alle wegen van Europa om de zaak van Rome te verdedigen tegen de heftige kritiek vanuit de stadsscholen en ketterse kringen.

De charismatische monnik wordt een invloedrijk staatsman en is bijwijlen meer paus dan die van Rome. Bernardus verandert het leven van duizenden mensen en beïnvloedt de christelijke mystiek voor altijd. Hij scheidt vechtende legers en lanceert de tweede kruistocht. Hij steunt de tempeliers en predikt tegen de eerste katharen...

We zijn in de fascinerende twaalfde eeuw, een belangrijke scharnierperiode en het geestelijke begin van onze moderne maatschappij. Tussen elkaar tegensprekende heiligenlevens en zwarte legendes gaan Yves Van Buyten en Willy Vanderzeypen op zoek naar de historische mens Bernardus en vele van zijn tijdgenoten. Daarbij vertrekken ze vanuit hun grondige kennis van de middeleeuwse mens en zijn mentaliteiten. Recente wetenschappelijke bevindingen verwerken zij in een voor iedereen toegankelijke tekst.

(SociuS, Castelnaudary (F) - 2008 - ISBN 978-909023223-2)
Meer info: www.sociusboeken.wordpress.com

Yves Van Buyten & Willy Vanderzeypen
HET VERHAAL VAN DE GRAAL
Symboliek, propaganda en mythen

De graal is een dascinerend symbool dat als geen ander de literatuur en cultuur van de middeleeuwen na 1180 heeft beïnvloed. Het concept stond voor een dubbele zoektocht: naar het materiële heilige voorwerp en naar het spirituele in zichzelf. Het leven van koning Arthur en de avonturen van zijn ridders van de Ronde Tafel vormen samen de sluitsteen van een buitengewone literaire constructie waarin het wonderbaarlijke, theologie, liefde, ridderdeugden en oorlog zich vermengen.

Na de publicatie van de allereerste graalroman door een Franse topdichter in opdracht van de graaf van Vlaanderen ontwikkelde zich een grote verscheidenheid van gralen. Vandaag worden er nog steeds nieuwe bedacht, zoals het bloedlijngeheim van Jezus en Maria Magdalena in ‘De Da Vinci Code’. De universele mythe bevat inderdaad alle ingrediënten om voortdurend mensen te begeesteren en is wereldwijd diep geworteld in de collectieve verbeelding.

Yves Van Buyten en Willy Vanderzeypen plaatsen de graalmythe in haar middeleeuwse context en grijpen terug naar de oorspronkelijke teksten. Zij bieden de lezer sleutels om de symboliek en metaforen in de graalromans moeiteloos te kunnen decoderen. Vervolgens graven ze dieper naar de ideologische propaganda die in de scenario’s verborgen zit en minder onschuldig is dan op het eerste zicht lijkt. Niet toevallig loopt de hoofdcyclus van de graalromans syncroon met de vervolging van de katharen in Vlaanderen en de kruistochten tegen de beschermheren van de katharen in het Zuiden.

De auteurs gaan ook na wie historisch verantwoordelijk was voor de productie van latere graalmythen, gekoppeld aan Montségur, de katharen, de tempeliers, Leonardo da Vinci, pastiir Saunière van Rennes-le-Château, de militante occitanisten en zelfs de interesse van het Buitse nazi-regime.

(SociuS, Castelnaudary (F) - 2011 - ISBN 978-29538666-05)
Meer info: www.sociusboeken.wordpress.com

Yves Van Buyten & Willy Vanderzeypen
RIDDERKONINGEN STRIJDEN OM EUROPA
De slag van Muret - 1213
De slag van Bouvines - 1214

De auteurs gidsen de lezer door de fascinerende tijd van machtige pausen en ridderkoningen, van ketterijen en kruistochten, van bloeiende handelssteden en zeer populaire graalromans. Twee voorname veldslegan vormen de dubbele kern van dit vernieuwende werk.

In 1213 wil de ambitieuze koning van Aragon in Muret, nabij Toulouse, samen met zijn zuiderse bondgenoten de sterke kruisvaarders in de pan hakken en uit het zuiden verdrijven. Een enorm rijk van de Loire tot Zuid-Spanje kondigt zich aan. Tien maanden later staat in Bouvines (Bovelingen) het leger van de Franse koning in slagorde. Aan de andere kant dreigen de geallieerden uit Engeland, Duitsland, Holland, Vlaanderen en Brabant. Zij willen de vorst in het zand doen bijten en zijn kroondomein onder elkaar verdelen. Vlaanderen verdedigt zich niet zoals tijdens de latere Guldensporenslagn maar valt aan!

Vanuit eigentijdse verslagen met ooggetuigen analyseren de auteurs beide gebeurtenissen. Voor dit onderzoek vertaalden zij oude teksten en bezochten zij de slagvelden en omgeving. In een meeslepende en toegankelijke stijl beschrijven zij deze sleutelmomenten met diepgaande gevolgen voor Toulouse, Frankrijk en de Lage Landen. Heel wat beweringen verwijzen ze naar het rijk der legenden, al blijven de gebeurtenissen verbluffend.

(SociuS, Castelnaudary (F) - 2013 - ISBN 978-29538666-12)
Meer info: www.sociusboeken.wordpress.com

John van Schaik
UNDE MALUM
Dualisme bij manicheeërs en katharen

Unde malum: waar komt het kwaad vandaan? Zowel de laat-antieke manicheeërs als de (radicale) katharen in de hoge middeleeuwen leren het dualisme: naast het goede principe of de goede God bestaat er een slecht principe. Maar is dat voldoende om een verwantschap tussen de manicheeërs en de katharen te veronderstellen?

Geschiedschrijvers, vanaf de middeleeuwen tot vandaag de dag, zien in de katharen vaak (neo)manicheeërs. Men baseert de (vermeende) verwantschap tussen die stromingen op het dualisme dat beide aanhangen. Ook in populaire en esoterische kringen leeft deze opvatting. Maar waarop baseert men zich? John van Schaik onderzoekt in zijn studie allereerst of de ketters in de periode van 1000 tot 1150 een vorm van dualisme kennen. Zij worden immers door tijdgenoten reeds manicheeërs genoemd. Hij komt tot de conclusie dat dit ten onrechte is. De ketters in deze periode zijn allereerst kerkhervormers die kritiek hebben op de corrupte geestelijkheid.

Na 1150 verschijnen de katharen. Is hun dualisme verwant aan dat van de manicheeërs? Om deze vraag te beantwoorden onderzoekt Van Schaik onder meer de anti-manichese teksten van Augustinus, de manichese teksten zelf, anti-kathaarse teksten en radicaal kathaarse bronnen. Uit de fundamentele verschillen die aan het licht komen, concludeert de onderzoeker dat er weinig inhoudelijke verwantschap bestaat tussen de manicheeërs en de radicale katharen.

(Ten Have - 2004 - ISBN 90-2595-377-8)

John van Schaik
DE KATHAREN
Feit en fictie

Goede Nederlandstalige boeken over de katharen blijven eerder zeldzaam. Er zijn weinig originele studies en wat de vertalingen betreft tonen onze uitgevers zich doorgaans niet van hun meest geïnspireerde kant. Als gevolg daarvan krijgen we wel vertalingen in onze maag gesplitst van totaal overbodige boeken van Jean Blum en Rene Weis maar blijven de Franse klassiekers van Anne Brenon en Michel Roquebert, om er maar twee te noemen, voor de Vlaamse en Nederlandse lezer onbereikbaar. Begrijpe wie kan.

Het is dus normaal dat we naar een nieuw Nederlands boek over de katharen met meer dan gewone belangstelling uitkijken. Vooral als het de ondertitel ‘Feit en fictie’ draagt want er is dringend nood aan zo'n boek waarin de fabels van de historische werkelijkheid worden gescheiden. De vraag is of de vlag hier ook de lading dekt. John van Schaik is de auteur die met ‘Unde Malum’ de stelling dat er een verband zou bestaan tussen het dualisme van de manicheeërs en dat van de katharen naar het rijk der fabelen verwees. In zijn nieuwste boek gaat hij na in hoeverre de katharen deel uitmaakten van het zgn. ‘esoterische christendom’. Dat is de mystieke gnostische vorm van het christendom, de tegenhanger van het ‘exoterische’ of kerkelijke christendom. De twee raakten definitief gesplitst in de vierde eeuw. Volgens de auteur is het antwoord neen, de katharen waren gnostieke christenen, geen esoterische christenen

Maar dat is dus de interpretatie van de auteur, met het scheiden van ‘feit en fictie’ heeft het weinig te maken en je kan je ook afvragen in hoeverre deze conclusie relevant is voor de gewone lezer die geen antroposofische achtergrond heeft en die misschien de indruk zal hebben dat het nog maar eens gaat om ‘etiketjes plakken’. John van Schaik voelt zich in deze materie echter thuis als een vis in het water en raast als een wervelwind door de voorgeschiedenis, de geschiedenis, de leer, de vervolging en de verdwijning van de katharen. Hij tracht dat te doen in een vrij eenvoudige en heldere taal maar de materie zelf is zo ingewikkeld dat heel wat ongeoefende lezers waarschijnlijk door het bos de bomen niet meer zien.

< Lees de hele recensie van Marc Bogaerts. >

(Ten Have/Davidsfonds - 2007 - ISBN 978-90-7794233-8)

Rene Weis
DE LAATSTE KATHAREN
Geloof, seks en heldenmoed in een middeleeuwse Franse gemeenschap

Vijfentwintig jaar na het verschijnen van Emmanuel Le Roy Ladurie’s meesterwerk ‘Montaillou’ doet René Weis het hele verhaal nog eens dunnetjes over. Ook dit boek behandelt de laatste ‘opflakkering’ van het katharisme in het begin van de 14de eeuw, zeer beperkt in tijd en plaats. Weis heeft deze periode ongetwijfeld grondig geresearched waarbij hij zich voornamelijk op inquisitiebronnen heeft gebaseerd. Hij heeft ook veel tijd doorgebracht in de streek en is op zoek gegaan naar de historische plaatsen uit de geschiedenis van Montaillou.

Maar dat is nu precies ook het zwakke punt van het boek. Wie uitsluitend de ‘periode Montaillou’ bestudeert met de bedoeling zo iets over het katharisme te leren is verkeerd bezig en dat wordt hier overduidelijk geïllustreerd. Het begint al bij de inleiding: “... Vrouwen werden derhalve bestempeld als een instrument van de zondeval en een schepping van de duivel. Ondanks deze vrouwenhaat waren er kathaarse perfectae geweest in de periode voorafgaand aan de val van Montségur in 1244...”

Die ‘vrouwenhaat’ vinden we terug bij de rooms-katholieke kerk en daardoor ongetwijfeld ook voor een stuk in de middeleeuwse samenleving maar niet bij de katharen, het is een raadsel waar Weis deze onzin vandaan heeft. ‘Les Femmes Cathares’, het schitterende werk van Anne Brenon over de rol van de vrouw in het katharisme, is opgenomen in de bibliografie aan het einde van het boek maar blijkbaar heeft Weis het zelf niet gelezen. ‘Perfectae’ of bonnes femmes zijn er namelijk altijd geweest, ook na de val van Montségur, en precies zij waren in hoge mate verantwoordelijk voor de doorbraak van de religie in de Languedoc.

< Lees de hele recensie van Marc Bogaerts. >

(Het Spectrum - 2001 - ISBN 90-274-6632-7)

Karel Wellinghoff
DE ROEP VAN DE KATHAREN
Hun geschiedenis, hun leer en de samenhang met
het heden

Van Karel Wellinghoff, die ook enkele ‘katharenromans’ op zijn naam heeft staan, verscheen bij uitgeverij Aspekt ‘De Roep van de Katharen’. Geen roman ditmaal, maar een non-fictieboek. Zo staat het tenminste vermeld op de achterzijde. En gelukkig maar dat het daar staat, want aan de inhoud zal je het niet merken. ‘De schrijver heeft gekozen voor een benaderingswijze waarbij hij feit en fictie bijeen brengt,’ zo lezen we verder. Een nogal vreemd uitgangspunt voor een non-fictieboek... En volkomen in tegenspraak met wat in de inleiding staat: ‘Er is behoefte om feit en fictie te scheiden en, in een historisch verantwoord kader, voor eens en altijd vast te stellen hoe het nu eigenlijk precies zat met de katharen en degenen die hen bestreden.’ Dat is precies waar tientallen historici in heel Europa (en daarbuiten) al meer dan een halve eeuw mee bezig zijn, maar dát lijkt aan Karel Wellinghoff volkomen te zijn voorbijgegaan. Dit boek kon evengoed geschreven zijn in de jaren vijftig van de vorige eeuw. Van de vele baanbrekende studies die sindsdien zijn gepubliceerd en die een nieuw licht werpen op de geschiedenis, maar vooral ook op de inhoud en de verspreiding van de kathaarse religie, heeft deze auteur klaarblijkelijk nog nooit gehoord...

De eerste zin van het boek luidt: ‘Van de katharen is veel bekend, toch blijven zij, ondanks de hoeveelheid aan historische en speculatieve informatie, in nevelen gehuld.’ Een dooddoener van formaat die stilaan afgezaagd begint te klinken, de werkelijkheid is helemaal anders: het beeld dat we van de katharen hebben is de laatste jaren alleen maar scherper en duidelijker geworden. Maar wie de romans van Wellinghoff gelezen heeft zal niet verbaasd zijn: de katharen waarover hij schrijft zijn niet de katharen die leefden in de 13de-eeuwse Languedoc (en in de rest van Europa, maar ook dat lijkt hij niet te weten), het zijn katharen die alleen maar bestaan in de verbeelding van de auteur.

< Lees de hele recensie van Marc Bogaerts. >

(Aspekt - 2014 - ISBN 9789461534248)

Nederlandse boeken | Franse boeken | Engelse boeken | Romans | Historische Bronnen